ampère

eenheid van elektrische stroomsterkte

Naar de Franse natuurkundige André-Marie Ampère (Poleymieux-au-Mont-d’Or 1775 Marseille 1836).

Wat zou de elektriciteit zijn zonder magnetisme ? Motoren en transformatoren, de hele sterkstroom maar ook de telefoon en de radio zijn voorbeelden van hoe elektrische stromen magnetische velden opwekken en omgekeerd. De Deense fysicus Hans Christian Oersted (1777-1851) merkte in het jaar 1820 tijdens een voordracht over zijn experimenten dat een kompasnaald – dus een dun magneetje – uitsloeg in de buurt van een draad waar stroom doorheen liep. Nog datzelfde jaar gingen geleerden in Parijs op basis van dat gegeven aan de slag. De proeven werden systematisch herhaald en legden de grondslag van de wetten die tot het technisch gebruik van elektriciteit leidden. De centrale figuur was André-Marie Ampère.

De vader van Ampère was een handelaar in zijdeproducten en een gemeenteraadslid in Lyon. De jonge André-Marie kreeg privé-onderwijs en bleek een soort wonderkind te zijn.

Heel jong nog verwerkte hij een meerdelige encyclopedie, op twaalfjarige leeftijd beheerste hij de complete hogere wiskunde van die tijd, een louter academische aangelegenheid, en op zijn dertiende, zo stellen de annalen, schreef hij een verhandeling over kegelsneden.

In 1789 barstte de Franse Revolutie los. In 1792 stierf zijn geliefde zus Antoinette, twintig jaar oud. In 1793 ontstond in Lyon een contrarevolutionaire opstand waarbij vader Ampère zich aansloot. Zoals zovele Fransen had hij eerst de revolutie gesteund en kwam hij, toen ze ontaardde, in verzet.

De revolutionairen veroverden Lyon en vader Ampère werd op 23 november geguillotineerd.

Ampère was toen achttien. Volgens sommige bronnen duurde het een jaar voor hij zijn spraak terugkreeg, volgens andere zakte hij weg in een jarenlange diepe depressie, waaruit hij pas door de lectuur van Rousseau bevrijd raakte.

Zijn studie bestreek plantkunde, metafysica en psychologie eer hij uiteindelijk bij de wiskunde en natuurkunde terechtkwam. Hij trouwde in 1799 met Julie Carton, die hem een zoon schonk maar in 1803 aan kanker overleed, een nieuwe tragedie die hij nooit meer echt te boven zou komen.

Hij vluchtte in de wetenschap en zou de rest van zijn leven een teruggetrokken man blijven, het type van de verstrooide professor zonder veel belangstelling voor de wereld om hem heen.

Een ongelukkig tweede huwelijk in 1806 leidde twee jaar later al tot een scheiding.
Napoleon benoemde hem in 1809 aan de beroemde Ecole Polytechnique in Parijs voor de leerstoel mechanica. Vanaf 1824 doceerde hij natuurkunde aan het Collège de France en zelfs wijsbegeerte aan de faculteit letteren. In 1814 koos de Academie voor Wetenschappen hem tot lid van de afdeling wiskunde.

Nauwelijks een paar weken na de ontdekking van Oersted demonstreerde hij vanaf september 1820 voor deze academie een aantal verbanden tussen elektriciteit en magnetisme, twee natuurfenomenen die tot dan los van elkaar waren onderzocht. Hij toonde meteen aan hoe parallelle draden waardoor stroom in dezelfde richting loopt, elkaar aantrekken en hoe ze bij een tegengestelde stroomrichting elkaar afstoten. Hij bewees dat twee gesloten stroomkringen op elkaar inwerken, waardoor hij als het ware de hele elektrodynamica aanzwengelde. Twee jaar later zou Faraday op basis van dit pionierswerk de inductie ontwikkelen, het opwekken van elektriciteit met behulp van magneetvelden. In 1821 verklaarde Ampère het magnetisme met zijn theorie van de elektrische deeltjesstromingen, een theorie die pas honderd jaar later ingang vond.
Ampère was mensenschuw en verlegen en zo verstrooid dat hij op zekere dag Napoleons uitnodiging voor een diner gewoon vergat. Voor één keer wilde de keizer hem dat wel vergeven. Tijdens een dienstreis als schoolinspecteur overleed hij op 10 juni 1836 in Marseille.

Zijn dood trok nauwelijks de aandacht.

Een biograaf: ‘Van zijn zeventiende af had Ampère zoveel ellende gekend dat zijn dood een verlossing was uit dit tranendal.

Dat hij in die omstandigheden zoveel wetenschappelijk grensverleggend werk leverde is gewoon verbijsterend.’ Eerder had hij gezegd dat hij op zijn graf graag de tekst ‘Tandem felix’ (eindelijk gelukkig) had gezien.

In het jaar 1881 besloot een internationaal congres in Parijs de eenheid van stroomsterkte naar hem te noemen. De ampère werd die sterkte van stroom die in een oplossing van zilvernitraat in een seconde 1,118 milligram zilver afscheidt.

Ampères zoon Jean-Jacques-Antoine (18001864), een bekende literator en historicus, was meer een man van de wereld dan zijn vader. Hij was een vriend en bewonderaar van madame Récamier, de Parijse salondame naar wie de récamier is genoemd.

Vader en zoon Ampère liggen samen begraven op het kerkhof van Montmartre.

> (zie ook farad en récamier)