Serendip b 420
Tijdens zijn Grand Tour - die in de 18de eeuw elke Brit na zijn studie hoorde te maken - verbleef Walpole tussen 1739 en 1741 onder meer vijftien maanden in Florence. Daar raakte hij in de ban van een portret van Bianca Capello, de vrouw van een van de De Medici’s. Dertien jaar later was zijn vriend Horace Mann, Brits gezant aan het hof van Florence, erin geslaagd het voor hem te kopen. Walpole wou het in zijn oorspronkelijke staat herstellen en ging op zoek naar het wapen van de Capello-familie om het op de nieuwe lijst aan te brengen. Door een toeval had hij het ontdekt. Hij schreef in zijn brief van 28 januari 1754 aan Mann: ‘Deze ontdekking is inderdaad bijna van het soort dat ik serendipiteit noem, een heel krachtig woord dat ik - omdat ik niets beters te vertellen heb - je zal proberen uit te leggen. Je zult het beter begrijpen als ik je de herkomst vertel. Ik las ooit een gek sprookje met de naam ‘De drie prinsen van Serendip’. Als de hoogheden op reis waren, deden ze voortdurend ontdekkingen, per toeval of uit schranderheid, van dingen waar ze niet naar zochten. Zo bijvoorbeeld ontdekte een van hen dat een muilezel die eerder was voorbijgekomen, blind was aan het rechteroog namelijk omdat het gras aan de linkerzijde was weggevreten, hoewel het gras aan de linkerzijde van de weg slechter was dan dit rechts. Versta je nu serendipiteit? ‘
Mann moet wel in de war zijn geweest: Walpole had wel degelijk naar het wapen van de Capello’s gezocht. Mischien had hij het gevonden toen hij wat anders zocht. En als Mann het hele verhaal van de drie prinsen had gekend, dan zou hij ook geweten hebben dat de drie prinsen helemaal niets hadden gezocht, dat het goede waarnemers waren geweest. En dat ze à la Sherlock Holmes goed konden deduceren.
De dubbelzinnigheid in deze valse start van het woord serendipiteit is altijd blijven bestaan. Kon je ook van serendipiteit spreken als je vond naar wat je had gezocht, maar dan op een andere plaats of op een ander ogenblik? Want in zijn zuiverste betekenis: ‘De gave om door toevalligheden en intelligentie iets ontdekken waar men niet naar op zoek was’ komt serendipiteit echt niet zo vaak voor.
Het begrip serendipiteit kende in de 20ste eeuw een echte rage in de wetenschappen onder meer door toedoen van het wetenschapshistorische onderzoek van de Amerikaanse socioloog Robert K. Merton (1907-2003), wiens lang verwachte standaardwerk over serendipiteit in februari van volgend jaar postuum zal verschijnen.